PREMIERA

⌈ PRO AUDIO BONO to polska firma audio specjalizująca się w produktach antywibracyjnych – nóżkach, platformach, podstawkach i stolikach. W odróżnieniu od większości firm tego typu, wypracowała swoje własne rozwiązania, poświadczone odpowiednim patentem (P.223047). Firma powstała w 2010 roku, obchodzimy więc jej 10. urodziny. ⌋

systemach antywibracyjnych, które poprawiają działanie stawianych na nich urządzeń audio napisano już tyle, że można chyba uznać, iż tzw. „inicjację” mają one już dawno za sobą i są pełnoprawnym, często wręcz równoważnym elementem systemu. Jeśli uważacie państwo inaczej, znaczy to, że przed wami długa, ale też fantastyczna droga polegająca na odkrywaniu tej sfery audio. Chyba, że po prostu macie to gdzieś, wówczas i tak nic z tego, co napiszę nie będzie miało żadnego znaczenia. Może naiwnie, ale zakładam jednak, że ci, którzy czytają „High Fidelity” chcą się czegoś dowiedzieć.

W swoim systemie referencyjnym stosuję nóżki antywibracyjne, platformy i stoliki od lat, właściwie od samego początku, odkąd tylko kupiłem pierwszy poważny odtwarzacz CD. Okazało się, że właśnie w przypadku źródeł dźwięku poprawa, jaką oferowały dobre systemy antywibracyjne, była wówczas największa. I chodziło przy tym zarówno o źródła analogowe, czyli gramofony, jak i cyfrowe, czyli odtwarzacze SACD i CD, a ostatnio również – odtwarzacze plików. Z czasem okazało się, że korzystają na tym wszystkie pozostałe elementy systemu audio, nawet listwy zasilające i routery. A w największej mierze urządzenia wyposażone w zasilacze impulsowe, albo/i we wzmacniacze pracujące w klasie D. I kto by pomyślał?!

Produkty służące do kontroli i redukcji wibracji dzielą się na kilka klas, w zależności od wybranej metody odsprzęgnięcia dwóch płaszczyzn, i jest ich sporo. W swoim systemie korzystam niemal wyłącznie z dwóch metod, bo akurat u mnie to one dają największą poprawę: odprzęgnięcia pneumatycznego oraz „sztywnego”, za pomocą elementów pośredniczących o małej podatności lub łożysk tocznych. I tylko w stoliku Finite Elemente Pagode Edition da się wskazać kilka łączeń za pomocą, mocowanych poziomo, kolców – w dwóch górnych półkach. Jeśliby była taka możliwość, zrezygnowałbym i z nich.

Pneumatyczne odsprzęganie w moim systemie zapewniają platformy antywibracyjne Acoustic Revive RAF-48H. Mają już swoje lata, ale wciąż zdają egzamin. Z kolei odsprzęgnięcie sztywne gwarantują mi platformy Acoustic Revive RST-38H, pod kolumnami i pod listwą zasilającą, oraz RT-38H pod filtrami SPEC Real-Sound Processor RSP-AZ9EX. I są też łożyska – w postaci łożyska kulowego i nóżek Franc Audio Accessories Ceramic Disc Classic pod odtwarzaczem SACD oraz przedwzmacniaczem i duże nóżki Finite Elemente pod stolikiem tejże firmy.

| PAB I NÓŻKI ANTYWIBRACJYNE

Rozwój polskiej firmy PRO AUDIO BONO śledzę z zainteresowaniem od lat. Zaproponowała bowiem nieco inne rozwiązania, ale idące w tym kierunku, który uważam za słuszny, bo jej nóżki antywibracyjne bazują na łożysku kulowym. Tyle że odmiennym niż u pozostałych, przywołanych przeze mnie, producentów.

W materiałach firmowych czytamy, że działają one inaczej niż rozwiązanie opatentowane przez amerykańską firmę Symposium, jak i rozwiązania pochodne, w których „sprzęt stoi na kulce, naciskając na nią i zwiększając tarcie, tym samym zmniejszając jej możliwości antywibracyjne”. I dalej:

W mojej stopce urządzenie „wisi” na ceramicznych kulkach łożyska. W rezultacie wywiera na nie znacznie mniejszy nacisk. Kulka łożyska ma więc znacznie większą mobilność i możliwości zamiany energii mechanicznej wibracji - na ciepło. Trzeba dodać, że stosowane przeze mnie łożysko ma o wiele więcej kulek niż stopki [innych firm]: to łożysko samonastawne (wahliwe) z 18-20 kulkami.

Stopki antywibracyjne firma Pro Audio Bono zaczęła wytwarzać wraz z podjęciem produkcji stolików antywibracyjnych z wiszącymi półkami. Jak mówi pan Władysław Skrzypczak, założyciel i konstruktor PAB-a, w czasie testów stwierdził, że stoliki mają znacznie lepsze właściwości antywibracyjne, kiedy się je ustawi na masywnych nóżkach metalowych. Początkowo firma oferowała do nich tylko nóżki z litego metalu, a później również stopki na elementach tocznych. Stopki na elementach tocznych są – dodajmy – oryginalną konstrukcją Pro Audio Bono, opatentowaną w Urzędzie Patentowym RP (P.223047).

W końcu marca 2015 roku, w piątą rocznicę powstania, firma wprowadziła do sprzedaży nowe stopki antywibracyjne PAB ceramic 5. W odróżnieniu od dotychczas wytwarzanych nóżek ze stalowymi łożyskami tocznymi, w nowym produkcie wykorzystano wahliwe łożyska ceramiczne, w których zarówno kulki, jak i pierścienie są zbudowane z bardzo twardych spieków – dwutlenku cyrkonu, azotku krzemu lub węglika wolframu.

Elementy z tych spieków mają twardość kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy większą od stali, a równocześnie są od niej lżejsze. W rezultacie wykonane z nich łożyska mają – jak mówi pan Władysław – nieporównanie lepsze parametry toczne i większą trwałość. Ceramiczne łożyska toczne nie wymagają też smarowania, a jeśli są zakryte – również czyszczenia. W stopkach PAB ceramic 5 obudowy łożysk wykonano z monelu, czyli stopu niklowo-miedzianego z domieszkami tytanu, kobaltu i chromu.

Kolejne testy dowiodły, że „dla produkcji high-endowych urządzeń antywibracyjnych najlepsze są: niemagnetyczna stal nierdzewna, monel i mosiądz, a najgorsze – aluminium i lignofol (te materiały zbytnio konturują dźwięk, „odchudzają” bas i wyostrzają wysokie tony).” Na bazie tych badań PAB zaczął wytwarzać kolejne generacje stopek tylko ze stali nierdzewnej AIF 316 L, wykorzystywanej również w przemyśle chemicznym.

Z grupy stopek stalowych z łożyskami ceramicznymi najwyżej oceniono powstałe dwa lata później PAB ceramic 7 SN (‘7’ – siódma rocznica utworzenia Pro Audio Bono; ‘SN’ – akronim od silicon nitriede – azotku krzemu; recenzja TUTAJ). Są one wykonane ze stali nierdzewnej AIF 316 L, zawierającej ponad 62% żelaza, 18% chromu, 15% niklu i 3% molibdenu. Zamontowano w nich wahliwe łożyska z azotku krzemu, który jest jednym z najtwardszych spieków ceramicznych stosowanych w produkcji łożysk tocznych.

Te łożyska, jak czytamy w materiałach firmowych, mają lepsze właściwości antywibracyjne od łożysk z tlenku cyrkonu. Ich większa twardość implikuje bowiem mniejsze tarcie. Poza precyzyjnym wykonaniem tych stopek na maszynach CNC, wszystkie ich szczegóły konstrukcyjne są takie same, jak w pozostałych stopkach Pro Audio Bono, wytwarzanych od 10 lat. Model 7 SN nadal jest produkowany. Firma oferuje również stopki PAB ceramic 8 CT (‘8’ – ósma rocznica powstania PAB, ‘CT’ – akronim od carbide tungsten – węglika wolframu; recenzja TUTAJ), które różnią się konstrukcyjnie od 7 SN tylko tym, że w zamontowanym w nich łożysku z azotku krzemu. Wymieniono w nich również kulki oryginalne na kulki z węglika wolframu.

| PAB ceramic 80 SN

Nowe nóżki, noszące nazwę PAB ceramic 80 SN, od strony technicznej są kontynuacją wcześniejszych konstrukcji tej firmy. Mamy w nich dwa, odsprzęgnięte od siebie elementy – na górnym stawiamy chroniony produkt. Elementy te wykonano ze stali, a elementem odsprzęgającym jest łożysko toczne z kulkami ceramicznymi.

Nowością są wymiary nóżek – mają one średnicę 80 mm i są wysokie na 41 mm. Łożysko ma taką samą średnicę, jak w z serii ‘7’ i ‘8’. Od góry wkręcony jest trzpień imbusowy, za pomocą którego stopki można przykręcić do urządzenia (lub kolumn). Zamiast tego można na nich urządzenie postawić – do trzpienia wkręcamy kontrę, z którą nóżki mają wysokość 53 mm – urządzenie spoczywa wówczas na kontrze. O szczegółach opowie pan Władysław Skrzypczak. 

WŁADYSŁAW SKRZYPCZAK
Właściciel, konstruktor

Potrzebę wprowadzenia na rynek masywnej stopki stalowej zasugerował nam pan Sylwester, powszechnie znany meloman i audiofil z Poznania. Przekonały nas jego argumenty, że wiele firm elektronicznych już wyposaża swoje „hajendowe” produkty w stopki o bardzo dużych średnicach. Uzgodniliśmy zatem z panem Sylwestrem, że optymalna będzie stopka stalowa o średnicy 80 mm, wyposażona w takie łożysko ceramiczne, które w powszechnym odczuciu najlepiej współgra ze stalą stopową, a więc w łożysko z azotku krzemu. I tak powstała stopka PAB ceramic 80 SN.

Stopka PAB ceramic 80 SN waży aż 1850 gramów (1,85 kg), czyli ponad cztery razy więcej od stopki 7 SN. Jej wysokość bez kontry wynosi 41 mm, a z kontrą – 53 mm. Kontra, podobnie jak stopka, ma średnicę 80 mm i jest dodawana do każdej stopki. Stopkę można zatem wykorzystywać bez kontry, podstawiając po prostu pod urządzenie, albo z kontrą, dodatkowo zwiększając jej masę. Zasadniczo jednak kontra jest przeznaczona do usztywniania luzu gwintu w stopce przykręconej do urządzenia. Żeby to przykręcenie ułatwić, dodajemy do zestawów stopka-kontra pomysłowy adapter mosiężny z mosiężnym bolcem 2-gwintowym M10/M8, pozwalający stopkę przykręcić oryginalną śrubą od nóżki tego urządzenia (zob. zdjęcie).

Stopki PAB ceramic 80 SN mogą być podstawiane bezpośrednio pod urządzenia (przykręcane do urządzeń), ale mogą służyć również jako nóżki do tworzenia platform antywibracyjnych przy zastosowaniu półek ze sklejki drzewnej, akrylu, MDF-u lub Mylaru. Wybór tworzywa do takiej platformy powinien być poprzedzony testowaniem tych tworzyw ze stopkami we własnym systemie. My preferujemy sklejkę drzewną i Mylar – możemy je, wraz ze stopkami, wypożyczyć do testów.

Od początku tego roku wszystkie produkty Pro Audio Bono są opatrzone numerem seryjnym, który jest wprowadzony wraz z opisem urządzenia do bazy danych firmy. Pozwala to w dowolnej chwili sprawdzić wszystkie właściwości tego urządzenia, co ma kapitalne znaczenie przy ewentualnej jego naprawie. Niebawem dane te zostaną udostępnione na stronie proaudiobono.pl. ♦

| JAK SŁUCHALIŚMY

Stopy (nóżki) antywibracyjne testuję w swoim systemie zawsze w ten sam sposób – pod źródłem sygnału. Od kilku lat jest to odtwarzacz SACD Ayon Audio CD-35 HF Edition (№ 1/50). Testowane nóżki porównuję zawsze do tego samego punktu odniesienia – od lat to są nóżki Franc Audio Accessories Ceramic Disc Classic, czyli pierwszy produkt w historii tej firmy; mam jedne z absolutnie pierwszych egzemplarzy.

Ich specjalna, lakierowana na biało wersja jest na stałe wkręcona do odtwarzacza, a przedwzmacniacz stoi na trzech stopkach w klasycznej, czarnej anodzie, do których dołożyłem RIQ-5010. To krążki z kryształu górskiego, oferowane przez japońską firmę Acoustic Revive, na których kładę podkładki tej samej firmy, wykonane z materiału piezoelektrycznego (opracowanie Uniwersytetu w Tokio). To jest moja baza, którą znam najlepiej. Jako „zewnętrzny” punkt odniesienia stosuję również stopy Finite Elemente Cerabase Classic – standard w branży audio.

Ponieważ (cztery) nóżki w moim odtwarzaczu są przykręcone, trudno je porównywać z wolnostojącymi nóżkami, takimi jak w teście. Odkręcam je więc i odtwarzacz stawiam na trzech stopkach – w dokładnie takiej samej aranżacji, jak pod przedwzmacniaczem. Przed laty wybrałem takie ich rozmieszczenie, że z przodu mam jedną, a z tyłu – dwie. Porównanie polega na odsłuchu tego samego fragmentu utworu (1 min.) na nóżkach odniesienia i przeniesieniu go na testowane nóżki.

W czasie testu przenoszę odtwarzacz SACD, jego połączenia muszą być bardziej elastyczne niż te, z których korzystam na co dzień – a korzystam z kabli Siltech Triple Crown. W teście nóżek (wszystkich) zamieniam je więc na znacznie bardziej podatne, również wysokiej próby, kable Crystal Cable oraz Harmonix: Absolute Dream (interkonekt RCA) i X-DC350M2R Improved-Version (kabel zasilający AC).

Nagrania użyte w teście (wybór):

• Cal Tjader-Stan Getz Sextet, Cal Tjader-Stan Getz Sextet, Fantasy/First Impression Music | Lasting Impression Music LIM UHD 061, „Limited Edition | First 2000 Pressings”, „UltraHD 32-Bit PureFlection”, CD (1958/2008)
• Chet Baker, It could happen to you, Riverside/ZYX Music OJC20 303-2, „Original Jazz Classics”, Super Bit Mapping CD (1958/1987)
• Ella Fitzgerald & Louis Armstrong, Ella and Louis, Verve/First Impression Music | Lasting Impression Music LIM UHD 045, „UltraHD 32-Bit”, CD (1956/2010)
• Ferit Odman, Dameronia with Strings, Equinox Music & Entertainment/Master Music XRCD24-NT019, XRCD24 (2015/2016)
• Laurie Anderson, Big Science, Nonesuch 79988-5, „Expanded and Remastered for the 25th Anniversary”, CD (1982/2007)
• Radiohead, OK Computer. OKNOTOK Edition, XL Recordings/Beat Records XLCDJP868, 2 x Ultimate HiQuality CD (1997/2017)
• Radiohead, The King of Limbs, Ticker Tape Ltd. TICK-001CDJ, Blu-spec CD (2011)
• Sonny Rollins, A Night At The “Village Vanguard”, Blue Note/Universal Music LLC UCGQ-9011, SHM-SACD (1957/2017)

Siedziałem przed komputerem dłuższy czas zastanawiając się, co powinienem napisać najpierw. Dlaczego? – Zdanie „otwierające” często „ustawia” odbiór całego testu i jest czymś w rodzaju kalibratora. I, prawdę mówiąc, wciąż nie wiem. Napiszę więc prosto, bez zawijasów – to znakomite nóżki. I jeszcze – to jedne z najlepszych nóżek antywibracyjnych, jakie u siebie miałem. I jeszcze jedno – to nóżki, które idealnie zgrały się z moim odtwarzaczem i moim systemem, podkreślając jego zalety.

Ich działanie jest wyjątkowo wyrafinowane. Bo postawione na nich urządzenie nabiera ogłady, nawet jeśli wcześniej wydawało się nam, że niczego mu pod tym względem nie brakuje – jak w moim przypadku. Wprowadzają do brzmienia wewnętrzny spokój, porządkując wydarzenia, podając je w plastyczny i rozdzielczy sposób. Prowadzą dźwięk w kierunku wypełnienia, ale przy jednoczesnym zróżnicowaniu dynamiki, barwy i planów przestrzennych. To naprawdę znakomity produkt.

Najważniejsza w tym wszystkim wydaje mi się rozdzielczość. W bezpośrednim porównaniu z nóżkami Franc Audio Accessories, czyli nóżkami, które znam, lubię i cenię, wydają się mniej ekspansywne. W dotychczasowych porównaniach FAA zawsze, o ile oczywiście dobrze pamiętam, prezentowały się jako te bardziej „krwiste”, dające bardziej wypełniony i gęstszy wewnętrznie dźwięk. Dla mnie było to jednoznaczne z lepszym graniem. PAB ceramic 80 SN, pierwszy po raz pokazały u mnie na czym to właściwie polega, „rozebrały” brzmienie nóżek FAA na czynniki pierwsze.

Jako pierwsze w moim systemie zwróciły moją uwagę na to, że znakomite nóżki przygotowane przez Pawła Skulimowskiego mają w dźwięku coś, co lekko utwardza atak. Nigdy wcześniej tego nie słyszałem, ale tym razem było to wyraźne i powtarzalne, płyta za płytą. A przy porównaniu z innymi produktami tego typu – znikało. Bo to są – mimo wszystko –fantastyczne nóżki i mam o nich bardzo dobre zdanie. Z kolei nóżki firmy Pro Audio Bono oferują gładki, wyrafinowany dźwięk, w którym jest wszystko, co trzeba, jest też i atak, są szczegóły i detale, ale to wszystko jest świetnie poukładane, dając gładszy dźwięk, ale nie uspokojony, tylko lepiej różnicowany.

PAB ceramic 80 SN wpuszczają do dźwięku powietrze, lekko oddalając pierwszy plan. Tyle tylko, że to oddalenie nie jest wycofaniem. Jest pokazaniem perspektywy – a to zupełnie coś innego. Tak było zarówno z płytą duetu Ella Fitzgerald & Louis Armstrong zatytułowaną Ella and Louis, jak i z wokalem tworzącym niesamowitą atmosferę w utworze Exit Music (For a Film) z płyty OK Computer grupy Radiohead. Nie dzielą więc nagrań na „lepsze” i „gorsze”, a wprowadzają modyfikacje, o których mowa, do brzmienia wszystkich płyt.

Godna uwagi jest panorama nagrań. Pierwszy plan wciąż jest tam, gdzie trzeba, czyli z jednymi płytami blisko – patrz Radiohead – a z innymi dalej, jak z Laurie Anderson i Big Science. W dodatku z płyty na płytę się zmienia, co potwierdza dobre różnicowanie, jakim się te stopki charakteryzują. Pierwszy plan nie jest jednak oddalany, jak zwykle z produktami tego typu, może poza stopami FAA, zdarza mi się nagminnie. PAB ceramic 80 SN robią jeszcze coś innego – pogłębiają scenę, przez co panorama jest bogatsza, bardziej interesująca.

Barwa, jaką proponują testowane nóżki również jest wyjątkowa. Jest przede wszystkim wyrafinowana, bo gładka i rozdzielcza zarazem. Dźwięk jest więc jeszcze mniej agresywny niż z nóżkami odniesienia. „Agresywny” to może złe określenie, bo ani Ceramic Disc Classic polskiej firmy, ani Ceramic Classic niemieckiej nie są ‘agresywne’, to ostatnie, co bym o nich powiedział. Ale PAB-y podają wysokie tony w jeszcze gładszy sposób – bez ich ocieplania i wycofania. Wokale Elli Fitzgerald, Louisa Armstronga, blachy perkusji na krążku Cal Tjader-Stan Getz Sextet, trąbka Cheta Bakera z It could happen to you były jeszcze gładsze, jeszcze bardziej przyjemne. To o tyle ważne, że pod względem dźwięczności wznowienie Cal Tjader-Stan Getz Sextet w technice PureFlection jest wyjątkowe.

| PureFlection CD

PureFlection (skrót od: Pure Reflection) to nazwa stosowana przez firmę First Impression Music i znajdziemy ją na kilku seriach reedycji z lat 2005-2006, 2008 oraz 2011 i 2014. Założyciel FIM-u, pan Winston Ma, był pierwszą znaną mi osobą, która mówiła głośno o tym, o czym wiele wydawnictw nie chce słyszeć po dziś dzień: materiał przynoszony do wytwórni, czy to w formie CD-R, czy w formie plików, różni się od tego, który dostajemy z wytłoczoną płytą CD; niestety na niekorzyść tej ostatniej. Dlatego też niektóre z przygotowanych przez niego tytułów dostępne było w kilku wersjach; więcej informacji TUTAJ.

Co więcej, kiedy tylko pojawiło się jakieś rozwiązanie, które mogłoby poprawić brzmienie – testował je i najlepsze wprowadzał do produkcji. Tak było również z techniką PureFlection. W skrócie, to zespół działań mających na celu jak najlepsze przygotowanie szklanej matrycy do tłoczenia płyt. Specjalnie do tego zadania FIM zatrudnił inżyniera odpowiedzialnego tylko i wyłącznie za jej wykonanie dla każdego nowego tytułu. W przypadku PureFlection skorzystano z procesu służącego do termicznego wykonywania matryc dla dysków Blu-ray, dzięki któremu uzyskuje się precyzyjne, gładkie pity.

Inżynier wykonujący taką matrycę dla FIM-u szczególną uwagę zwracał na zapewnienie optymalnej szerokości ścieżki oraz dbał o właściwą odległość między kolejnymi ścieżkami w spirali zawierającej pity – po to, aby zmniejszyć szum generowany przez servo układu optycznego przy nacinaniu mastera, pochodzącego z przylegających ścieżek. Jak czytamy, przekłada się to na lepsze parametry przesłuchu (Cross Talk XT), czyli mniejszy szum serwo układu optycznego przy odczycie.

Kolejnym krokiem było skrupulatne wykonanie rozbudowanych testów, wymaganych przez specyfikację CD. Wraz z płytami PureFlection otrzymujemy książeczkę z pełnym spektrum pomiarów dla danego krążka, podzielonych na następujące kategorie:

• BLER (17 elementów),
• BERL (9 elementów),
• fizyczne (6 elementów),
• jitter (6 elementów),
• wykresy E22 oraz BLER.

Dodajmy, że serię płyt PureFlection w 2014 roku wydała również firma Sony – na przykład Kind of Blue Milesa Davisa. A stąd niedaleko już było do własnego opracowania firmy Sony o nazwie Blu-spec, w najnowszej formie – BSCD2, które od strony technicznej są niemal identyczne z PureFlection.

Ze sposobem, w jaki PAB ceramic 80 SN pokazują barwy, związany jest punkt ciężkości, czyli coś bardziej ogólnego. To pierwszy produkt tej firmy, który w moim systemie gra naprawdę nisko. Nie jest to może aż tak mocne wypełnienie, jakie proponują nóżki Franc Audio Accessories, jeszcze nie słyszałem produktu, który by to przebił, ale zupełnie mi to w PAB-ach nie przeszkadzało, nie miało to większego znaczenia. A to dlatego, że przyjęty balans tonalny jest w nich bardzo dobry, a w dodatku bas jest w nich lepiej kontrolowany i bardziej selektywny niż w FAA.

Poprzednie nóżki tej firmy też to miały, ale balans ustawiony był w nich wyżej. Pod wszystkimi innymi względami były naprawdę znakomite i w wielu systemach to one mogły być lepszym wyborem niż nóżki FAA. Najnowszy produkt PAB-a jest inny – gra gęsto, niski i w wypełniony sposób. A jednocześnie oferuje bardzo dobrą definicję dźwięków. Nawet nóżki Finite Elemente, pod tym względem naprawdę dobre, nie mogły się z nimi w tym aspekcie brzmienia równać.

| PODSUMOWANIE

Przyjemnie patrzeć, jak polskie firmy się rozwijają. Mamy w naszym kraju wiele znakomitych producentów, z których wielu obecnych jest na rynku międzynarodowym. Pro Audio Bono też jest firmą tego kalibru. Ze stopkami PAB ceramic 80 SN wkracza na terytoria zarezerwowane do tej pory przez produkty najbardziej znanych firm tego typu, chociażby ze względu na ich rozmiary. Ich dźwięk jest z najwyższej półki, przypominając w wyrafinowaniu brzmienie najlepszych płyt SHM-SACD, przywołując na myśl perfumy Toma Forda Oud Wood czy Venetian Bergamote. To wyrafinowanie i gładkość, które pozostawiają na podniebieniu posmak przez długi, długi czas. ■