aj to piękny miesiąc, nie tylko dlatego, że w maju się urodziłem :) W tym roku, na jego początku firma Pro Audio Bono przesłała informację dotyczącą swojego najnowszego wówczas produktu – stopek antywibracyjnych Ceramic 5, które uświetniły 5. rocznicę jej powstania. A wcale nie od początku pan Władysław Skrzypczak, właściciel i konstruktor, zwracał na te elementy uwagę. Przez długi czas wyposażał platformy antywibracyjne, o bardzo ciekawej konstrukcji, w solidne, lite podstawki, będące tylko tym (stopami) i niczym innym.

Tyle tylko, że PAB to firma, która się rozwija, zarówno pod względem rozwiązań technicznych, jak i sprzedaży. – Jeśli chodzi o tę ostatnią, to warto powiedzieć, że od wielu miesięcy ukazują się w brytyjskich magazynach audio, np. „Hi-Fi +” i „Hi-Fi News & Record Review” reklamy jednego z brytyjskich dystrybutorów sprzętu audio, w których platformy PAB są albo głównym aktorem, albo podstawą dla drogich urządzeń innych producentów.

Najnowszym jej produktem są nóżki antywibracyjne ceramic 5 MT, z którego – jak mi się wydaje – pan Władysław Skrzypczak, konstruktor i właściciel Pro Audio Bono jest szczególnie dumny. To kolejna, chyba już czwarta, generacja stopek, które oferuje jako uzupełnienie platform swojej produkcji. To jednocześnie najbardziej wyrafinowana ich odmiana – oparta została na ceramicznych (w całości) łożyskach tocznych niemieckiej firmy FAG-Schaeffler:

W łożyskach tych zarówno kulki, jak i pierścienie są zbudowane z bardzo twardych spieków - dwutlenku cyrkonu lub azotku krzemu. Elementy z tych spieków mają twardość kilka-kilkanaście razy większą od stali, a równocześnie są od stali lżejsze. W rezultacie zrobione z nich łożyska mają znacznie lepsze parametry toczne i większą trwałość. Ceramiczne łożyska toczne nie wymagają też smarowania, a jeśli są zakryte – również czyszczenia. Ceramiczne łożyska toczne są jednak drogie. Ceny markowych łożysk tego typu to około 160-320 zł, w zależności od zastosowanych materiałów ceramicznych, wymiarów oraz typu (normalne, wahliwe).
Mat. firmowe

Obudowa, do której łożyska są mocowane dostępna jest w kilku wersjach: ze stopów niklu, albo z mosiądzu, brązu lub aluminium; łożysko toczne zatopione jest w innym materiale. Stop, z którego wykonano korpus stopek ceramic 5 MT ma domieszkę tytanu. W odróżnieniu od poprzednich są one lakierowane proszkowo wysokiej klasy lakierami anodic, firmy du Pont, imitującymi powierzchnię anodowaną. Co, trzeba to powiedzieć, nie wygląda już tak atrakcyjnie, jak w przypadku niklowych i mosiężnych. Nie ma również wygrawerowanych na górnej ściance napisów.

Czepiłem się tego, ale trzeba być świadomym, że tego typu produkty są w pewnym sensie biżuterią – są drogie, niewielkie i sposób wykończenia, pakowania itd. są w nich równie ważne, jak to, jak się zachowują w systemie. Ich wpływ na brzmienie jest ważny, to oczywiste, ale to, jak wyglądają jest – moim zdaniem – też istotne. A pod tym względem wszystkie pozostałe firmy o których wspominałem radzą sobie lepiej.

Kulka prawdę ci powie…

Łożysko ceramiczne firmy FAG-Schaeffler użyte w stopach ceramic 5 MT

Chociaż z zewnątrz stopy antywibracyjne firmy PAB mogą się wydawać – mniej więcej – takie same, jak konkurencji, różnią się od nich, i to znacząco. Elementem odprzęgającym są w nich kulki, podobnie jak w produktach firm: Symposium, Franc Audio Accessories i Finite Elemente. Mimo to sposób ich wykorzystania różni się znacząco (dodajmy, że swoje wersje nóżek z kulkami mają też firmy Nordost oraz Stillpoints; nie znam ich, więc nie omawiam).


Podstawki Symposium Tungsten Superballs Double Stack Kit

W podstawkach amerykańskiego Symposium pomiędzy dwa niezależne, poruszające się osobno elementy wkładana jest kulka – do wyboru mamy kilka materiałów, w „High Fidelity” testowaliśmy wersję z kulką z tungstenu (czytaj TUTAJ). W stopach Franca mamy dwa poziomy odsprzegnięcia – dolny, z trzema ceramicznymi kulkami umieszczonymi we frezach oraz górny, z dużą kulką ceramiczną, przytrzymywaną przez metalowy element. Podobnie zbudowane są nóżki niemieckiej Finite Elemente, ale tutaj ilość kulek, w zależności od modelu, waha się pomiędzy jedną i trzema. We wszystkich tych produktach na kulki działa nacisk z góry.


Konstrukcja stopek Finite Elemente

Rozwiązanie Pro Audio Bono jest inne. Korpus jest metalowy (z różnych rodzajów metalu i stopów metali), a w środku także są kulki (ceramiczne). Tutaj kulki są jednak częścią kompletnego łożyska ceramicznego. Górna część stopy, a więc i urządzenie, „wisi” na tych kulkach, co skutkuje znacznie mniejszym naciskiem, a energia mechaniczna transmitowana jest znacznie lepiej.


Schemat pokazujący sposób odsprzęgnięcia urządzeń ze stopkami ceramic 5 MT

WŁADYSŁAW SKRZYPCZAK
Właściciel, konstruktor

27 marca bieżącego roku, w piątą rocznicę powstania Pro Audio Bono w sprzedaży pojawiły się nowe stopki antywibracyjne na łożyskach tocznych – PAB ceramic 5. W tych stopkach, w odróżnieniu od dotychczas wytwarzanych stopek ze stalowymi łożyskami tocznymi, wykorzystuje się łożyska ceramiczne. Są to bardzo precyzyjne łożyska pełnoceramiczne (FAG, SKF, INA), w których zarówno kulki, jak i pierścienie są zbudowane z bardzo twardych spieków – dwutlenku cyrkonu lub azotku krzemu. Elementy z tych spieków mają twardość kilka-kilkanaście razy większą od stali, a równocześnie są od stali lżejsze. W rezultacie zrobione z nich łożyska mają nieporównanie lepsze parametry toczne i większą trwałość. Ceramiczne łożyska toczne nie wymagają też smarowania, a jeśli są zakryte – również czyszczenia.

Rozliczne zalety ceramicznych łożysk tocznych sporo jednak kosztują. Za markowe łożysko ceramiczne trzeba zapłacić u nas 160-320 zł, w zależności od tego, z jakich materiałów ceramicznych jest zrobione, jakie są jego wymiary oraz typ (normalne, wahliwe).

Oferujemy trzy rodzaje stopek PAB ceramic 5, które bazują na takich samych ceramicznych łożyskach tocznych, wahliwych (samopoziomujących się) i mają identyczną konstrukcję. Różnią się natomiast rodzajem obudowy łożyska:

1. Obudowa łożyska składa się z bardzo drogich stopów niklu z kobaltem, chromem, manganem lub miedzią (1 kg stopu niklu stosowanego w przemyśle obrabiarkowym, precyzyjnym i elektronicznym kosztuje 85-110 EUR); te stopy niklu są ponadto bardzo trudne do obróbki, a więc koszty obróbki, zwłaszcza bardzo dokładnej, są wysokie; z uwagi na duży ciężar właściwy stopów niklowych, te stopki są bardzo ciężkie.

2. Obudowa łożyska składa się ze stopów magnezu i tytanu, tańszych od stopów niklowo-manganowych, niklowo-kobaltowych, czy niklowo-miedziowych; te stopy mają mały ciężar właściwy, w więc wykonane z nich stopki są bardzo lekkie.

3. Obudowa łożyska ceramicznego składa się z mosiądzu lub brązu. Te stopki oferujemy głównie do standów i kolumn podłogowych. Obudowy stopek pierwszego rodzaju nie są lakierowane, tylko polerowane. Stopy niklu są bowiem bardzo odporne na korozję. Nie ma więc sensu ich powierzchni zabezpieczać, tym bardziej, że mogłoby to pogarszać znakomite właściwości izolacyjne wytoczonych z nich elementów. Obudowy magnezowe i tytanowe są lakierowane proszkowo wysokiej klasy lakierami typu anodic firmy Du Pont, albo anodowane.

Trzeba dodać, że PAB ceramic 5 zasadniczo różnią się konstrukcyjnie od stopek antywibracyjnych opartych na kulkach ceramicznych. W stopkach na kulkach ceramicznych sprzęt "stoi" na kulkach, podczas gdy w stopkach PAB – "wisi" na kulkach łożysk tocznych, odpowiednio zamontowanych w metalowej obudowie (innowacja ta jest zgłoszona w Urzędzie Patentowym RP jako wynalazek, gdzie oczekuje na patent). Dzięki temu możliwości wytracania energii mechanicznej drgań pochodzących z otoczenia są większe, a zatem właściwości izolacyjne – lepsze.

Stopki pierwszego rodzaju wyceniono na 960 zł, drugiego rodzaju – na 640 zł, a trzeciego rodzaju – na 580.
Większość stopek oferujemy w zestawach po 3 sztuki, do podstawiania pod urządzenia.

ceramic 5 MT porównywane były do innych stopek antywibracyjnych w teście porównawczym ABA (wielokrotnym), ze znanymi A i B. W roli produktów odniesienia wykorzystałem:

• Franc Audio Accessories Ceramic Disc Classic, więcej TUTAJ i TUTAJ,
• Finite Elemente Cerabase Compact,
• Harmonix TU-666M „BeauTone” MILLION MAESTRO 20th Anniversary Edition, czytaj TUTAJ.

Płyty użyte do odsłuchu (wybór):

• Miracula. Medieval Music for Saint Nicholas, wyk. Ensemble Peregrina, Agnieszka Budzińska-Bennet, Tacet 213, CD (2014).
• Ariel Ramirez, Misa Criolla, José Carreras, Philips/Lasting Impression Music LIM K2HD 040, K2HD Mastering, “24 Gold Direct-from-Master Edition UDM”, CD-R (1964/2009).
• Elton John, Goodbye Yellow Brick Road, Mercury Records/USM Japan UICY-40025, Platinum SHM-CD (1973/2013).
• Enya, Enya, BBC Entertainment BBC CD 605, CD (1987).
• Leonard Cohen, Popular Problems, Sony Music Labels SICP-4329, CD (2014); recenzja TUTAJ.
• Peter, Paul and Mary, In The Wind, Warner Bros. Records/Audio Fidelity AFZ 181, “Limited Edition No. 0115”, SACD/CD (1963/2014).
• Stan Getz/Joao Gilberto, Getz/Gilberto, Verve/Lasting Impression Music LIM K2HD 036, K2HD Mastering, “24 Gold Direct-from-Master Edition UDM”, CD-R (1964/2009).
• The Montgomery Brothers, Groove Yard, Riverside/JVC, JVCXR-0018-2, XRCD (1961/1994).
• The Oscar Peterson Trio, We Get Request, Verve/Lasting Impression Music LIM K2HD 032, K2HD Mastering, “24 Gold Direct-from-Master Edition UDM”, CD-R (1964/2009).

Japońskie wersje płyt dostępne na

W przeciągu dwudziestu lat, w czasie których zawodowo zajmuję się dźwiękiem, najpierw od strony „pro”, tj. po drugiej stronie „szyby”, a potem od „tej” strony, czyli sprzętem konsumenckim, drukowane pisma związane z branżą hi-fi zmieniły się nie do poznania. Z różnych względów część z nich przestała być dla mnie interesująca, jak „Hi-Fi+”, „Hi-Fi Choice”, a niektóre, jak „Stereophile”, wciąż potrafią przekonać mnie, abym wydał pieniądze na kolejny rok prenumeraty i – co ważniejsze – abym je z zainteresowaniem czytał.

Także moje nawyki czytelnicze w tym czasie zmieniały się kilkukrotnie. Z biegiem lat zauważam, że testy interesują mnie coraz mniej i czytam w nich zwykle opis techniczny, pomiary (jeśli są) i ciekawostki. Teraz znacznie bardziej interesujące są dla mnie materiały dotyczące szeroko rozumianej techniki, problemowe, eseje. Być może z tego względu tak wielką estymą darzę brytyjski „HIFICRITIC”, prowadzony przez wydawcę Martina Collomsa i redaktora naczelnego Paula Messengera (wywiad z Martinem Collomsem w cyklu „The Editors” TUTAJ).

Drugim pismem, co do którego mam najmniej wątpliwości jest amerykański „Stereophile”, a w nim moim faworytem jest Art Dudley, który od najnowszego numeru, tj. z września 2015 roku (vol.38, no. 9) jest zastępcą redaktora naczelnego – gratulacje Art!!! (wywiad z Artem Dudleyem w cyklu „The Editors” TUTAJ).
W tym samym numerze, w artykule Three Universal Tricks, znajdujemy poradę, która doskonale pokrywa się z tym, do czego sam od paru lat jestem „nawrócony”, a mianowicie radzi, aby spod wszystkich urządzeń, kolumn, stolików itd. usunąć kolce („Remove all spiked feet from your playback system and sell them for scrap”, s. 29-31).

Te najprostsze i najbardziej popularne elementy służące do mechanicznego odsprzęgnięcia produktów audio od podłoża miały swoje „pięć minut”, choć z trudem przyszło przekonać producentów, a potem konsumentów i prasę do tego, że warto je stosować. Myślę, że w roli „lodołamacza” sprawdziły się doskonale.
Nie da się jednak ukryć, że mają one sporo wad. Być może dlatego od jakiegoś czasu prowadzone są intensywne badania mające na celu zaproponowanie dla nich sensownej alternatywy. Wydaje się, że w tej chwili najlepszą odpowiedzią na to zapotrzebowanie są stopy z kulkami w roli elementu odsprzęgającego, a wśród nich najciekawsze wydają się te z kulkami ceramicznymi.

ceramic 5 MT

Stopy przygotowane przez pana Władysława znalazły się więc na rynku w odpowiednim czasie. Dodatkowym ich atutem jest to, że nie są pierwszym tego typu produktem PAB-a, a wyewoluowały z szeregu innych podstawek. Skupiają więc całą – jak zakładam – wiedzę konstruktora na temat materiałów i zależności mechanicznych między poszczególnymi elementami składowymi tego typu podpory.

Nie dziwi mnie więc, że mamy tu do czynienia z produktem niezwykle dojrzałym i wyrafinowanym. Już ostatnie platformy tej firmy, jakie testowałem, wskazywały na to znaczący progres w jakości dźwięku, jaki można było z ich pomocą uzyskać. Od dobrze działających, naprawdę ciekawych platform z początków działalności pan Władysław doszedł do momentu, w którym nie pytamy o to „czy to działa?”, a porównujemy jego produkty do produktów najlepszych firm na świecie, zwykle z dużym kapitałem i znacznie dłuższą metryką. Teraz pytanie brzmi: „jak mają się one w stosunku do …” (i w miejsce trzykropka wstawiamy wybrane przez nas marki – w tym przypadku Finite Elemente, Harmonix i Franc Audio Accessories, a w dalszej perspektywie Symposium).

Zaraz do tego przejdę, jednak najpierw chciałbym zwrócić uwagę na cechy własne stopek ceramic 5 MT, które wydają mi się najbardziej interesujące. Będę przy tym pisał o tym, że one „grają”, „brzmią”, itp., choć oczywiste jest, że one wpływają na brzmienie i dźwięk urządzeń, które na nich stoją. Taki sposób prowadzenia opisu będzie jednak znacznie bardziej czytelny.

W ich brzmieniu zwraca uwagę doskonała, naprawdę niezwykła plastyka. Wprowadzają one do dźwięku coś w rodzaju „smarowania”, dzięki któremu nic nie piszczy, nie skrzypi, a wszystko sunie, jak – nomen omen – naoliwione. Podobnie działają i inne produkty, które zmieniają „tarcie” w gładki ślizg, ale zwykle robią to tak, jakbyśmy zamienili elementy cierne na Teflon. W jego przypadku nie mówimy o zewnętrznym „smarowidle”, a o właściwościach własnych materiału. Granie tego typu to zastąpienie cech własnych brzmienia doskonałą gładkością. Tyle tylko, że wraz z usunięciem problemów usuwamy też część muzyki, to już nie jest ten sam przekaz.

Stopki PAB-a są inne – nie maskują dźwięków, nie niwelują ich „nierówności”, cech własnych, a „tylko” umożliwiają spójne, sprawne współdziałanie wszystkich elementów składowych. Teraz uderzenie w blachy perkusji nie jest dźwiękiem samym w sobie, a może nawet zakłóceniem, a wypływa z gry, z utworu. Doskonale słychać, jak ważnym elementem gry jest tzw. „punktualność”, tj. umiejętność trzymania rytmu. Stopki pod odtwarzaczem Ancienta i wzmacniaczem Steina powodowały, że muzyka płynęła, sunęła, trzymała wewnętrzny „pion”. Wszystkie płyty miały wewnętrzny puls i z każdą z ciekawością czekałem na to, co zaraz się stanie, także wtedy, kiedy doskonale znałem nagranie; ceramic 5 MT przykuwają uwagę do muzyki.

Tym ciekawiej to brzmiało, że to jedyne stopki, z którymi pasmo przenoszenia wydaje się równe. Nie znalazłem właściwie żadnego miejsca, w którym mógłbym powiedzieć, że coś brzmi słabiej, czy mocniej (odnosząc to oczywiście do odsłuchów innych urządzeń i dźwięku na żywo, jak również do mojego poczucia „prawdy”). Być może dzięki temu w tak fenomenalny sposób zagrały płyty, w których najważniejsze są głosy ludzkie i instrumenty mające najwięcej energii w środku pasma. Gęstość, nasycenie tego podzakresu z ceramic 5 MT powodowały, że nagrania wydawały się wyjątkowo ujmujące, niesamowicie wciągały w wykreowany przed nami świat.

Nie są przy tym bezpłciowe – wprost przeciwnie, jak zaraz wskażę, porównując je do innych stopek antywibracyjnych, mają wyraźny charakter własny. Jeśli jednak chodzi o plastykę, o wyrównanie, o gęstość średnicy, nie widzę innych podstawek, może poza Harmonixami, które mogłyby z nimi konkurować.
Żeby jednak nie przedobrzyć powiedzmy o cesze, którą dostrzeżemy od razu: stopy PAB-a zaokrąglają skraje pasma. Przy basie tego nie słychać jakoś specjalnie mocno, na górze wyraźniej. Blachy perkusji, niezależnie od jakości nagrania, są z ceramic 5 MT gładkie, sypkie, dźwięczne, złotawe. Ich atak jest delikatnie obrobiony, jak gdyby oliwienie wprowadzało też gładkość i tam. To trochę tak, jak zastosowanie w produkcie kondensatorów z okładzinami zanurzonymi w oleju – bardzo podobny efekt.

ceramic 5 MT vs reszta świata

Porównanie stopek PAB-a z najlepszymi stopami antywibracyjnymi, jakie znam, potwierdziło doskonałość tych pierwszych. Pozwoliło mi też lepiej zdefiniować ich brzmienie własne, bez porównania schodzące na dalszy plan, przykrywane doskonale odtwarzaną muzyką.

Porównując je ze stopami Ceramic Disc Classic firmy Franc Audio Accessories od razu dostrzeżemy zalety PAB-ów. Ale też usłyszymy, że lekko wyrównują dynamikę. Stopy Finite Elemente Cerabase Compact są od obydwu polskich mniej żywe, bardziej statyczne. Punkt ciężkości barwy jest w nich ustawiony niżej, przez co jednak nie dostajemy więcej informacji, nie jest to bardziej nasycony dźwięk.
Plastyka, gęstość środka, gładkość góry ceramic 5 MT dały efekt uboczny w postaci mniejszego różnicowania skoków dynamiki. Przesunięcie jest niewielkie i miało znaczenie tylko w bezpośrednim porównaniu z Francami. Wszystkie inne stopy brzmią pod tym względem gorzej.

Harmonixy mają jeszcze bardziej nasycone pasmo, jakby „dopalały” dźwięk harmonicznymi. Pod tym względem obydwie polskie firmy są ciut z tyłu. Już jednak przy wyrównaniu pasma PAB-y miały przewagę, lepiej też ustawiały hierarchię wydarzeń na scenie. Energetyczność niskich dźwięków z Ceramic Disc Classic jest nieco wyższa, ale akurat to mocny punkt tych konstrukcji i nic się z nimi – póki co – nie może w tym równać.

Podsumowanie

Każdy produkt ma cechy własne. Produkt „przezroczysty” nie istnieje. Jeśli któryś producent uważa inaczej, to albo ma przywidzenia, albo nie słyszy, albo oszukuje. Nawet w najwyższym high-endzie chodzi o właściwe dobranie cech, które będą na odpowiednio wysokim poziomie i wpiszą się w naszą koncepcję dźwięku, w nasz system.

Dlatego też tak ważne jest dobranie poszczególnych elementów, dlatego jest to prawdziwa sztuka. Ze stopami ceramic 5 MT będzie to o tyle proste, że zagrają z dowolnymi urządzeniami, w dowolnym systemie i jeśli je zastosujemy nigdy nie popełnimy błędu, bez względu na to, jaki dźwięk preferujemy. Brzmienie jest z nimi tak dobre, że ewentualne słabsze ich strony będą mało znaczącą niedogodnością, nigdy problemem.

Jeślibym miał je w krótki sposób porównać do dwóch najlepszych zestawów, jakie znam, Harmonixa i Franc Audio Accessories, powiedziałbym, że dźwięk z PAB-ami byłby, jak granie z wybitnego gramofonu, z kolei Francami i Harmonixami dostajemy dźwięk, jak z taśmy analogowej. Dźwięk ceramic 5 MT jest ukształtowany i wybitnie dobrze przyswajalny. France nie zawsze są tak gładkie, tak doskonale wyważone. Z drugiej strony lepiej pokazują brudy, będące częścią techniki nagraniowej.

Co by nie mówić, stopy przygotowane przez pana Władysława to światowy top. RED Fingerprint to więc najmniej, co mogę dla nich zrobić.

Stopy antywibracyjne ceramic 5 powstały z okazji piątej rocznicy założenia firmy Pro Audio Bono. Dostępne są w kilku wersjach, w których rdzeń, tj. ceramiczne łożysko toczne, jest ten sam, a zmienia się materiał, z którego wykonany jest korpus. W teście mamy wersję z dodatkiem tytanu.

Stopki przychodzą w tekturowym pudełku, w którym jest kolejne, też tekturowe. W tym z kolei znajdziemy trzy małe tekturowe pudełeczka ze stopami, blokowane z boku przez płat gąbki. W pozostałej części pudełek znajdziemy białe, bawełniane rękawiczki. Po otwarciu małych pudełeczek zobaczymy małe, czarne „sakiewki”, do których stopki są wkładane – to wygląda bardzo fajnie. Każde pudełeczko, a także pudełko zbiorcze, jest opisane i ma swoją metryczkę.

Nóżki pomalowane są na kolor srebrny. Początkowo miały one nagwintowany otwór, aby można je było przykręcić do urządzenia jednak testy odsłuchowe pokazały, że lepiej działają, jeśli nie są przykręcane i jeśli korzystamy z trzech, nie z czterech. Nóżki mają dwie części, połączone wahliwym łożyskiem. W przeciwieństwie do innych nóżek, nie ma możliwości regulacji ich wysokości.

Na życzenie klienta, który zechce te stopki podstawić np. pod kolumny, firma jest w stanie przygotować wersję z nagwintowanymi otworami i kontrami, przy czym zarówno krążki kontrujące, jak i bolce do przykręcenia stopek będą wykonane z tego samego materiału, co korpusy stopek, w tym przypadku ze stopu magnezowo-tytanowego.